لحاظ ننمودن آراء مخالفین، در مسأله کاهش جمعیّت
مطلب اوّل: در این مسأله سزاوار بود آرا علماء را اعمّ از موافق و مخالف، و انظار متخصّصین و اهل خبره و پزشکان را اعمّ از موافق و مخالف، و نتائج مثبت و منفی این امر را توسّط مجلت و جرائد و رسانه‌ها، و بواسطه مصاحبه‌ها توضیح و تشریح کنند تا ملّت راه خود را از میان این دو نظریّه اختیار و انتخاب نماید.
ولی به عکس، آنچه در این محالِّ اطّلاع عمومی بوده است همگی یکسره بیان و تبلیغ و ترویج و تحریص و تحریض و ترغیب بر قطع نسل و عقیم شدن بوده است تا بجائیکه مردم مسلمان آنرا به صورت یک تکلیف شرعی و یک کمک به نهضت اسلامی پنداشتند و برای آن اقدام کردند، و دستگاه هم در این مسأله از هیچ بذل مالی کوتاهی نکرد. در سمینارها و نشست‌ها صرفاً موافقین با مسأله را دعوت میکردند و از مخالفین نه تنها دعوتی بعمل نمی‌آمد، بلکه از اطّلاع آنها و از ورود آنها به اطراف و جوانب آنچه در آن سمینار سربسته و دربسته گذشته‌است، بطور کامل استیحاش داشتند. و نتیجه و رأی موافقین را که مجموعه همگی آن مجلس را تشکیل میدادند به مرحله اجراء در می‌آوردند.
و بسیار به ندرت اتّفاق افتاد که در روزنامه‌ای مقاله‌ای انتقادی بر روی اصول و موازین علمی درج گردد و حقائق را در خور فهم و استعداد مردم مشروح سازد مگر چند بار که ما در ذیل بدانها اشاره می‌نمائیم:
مقالۀ دکتر ناصر سیم فروش در إبطال بستن لوله‌های مردان و زنان از نظر پزشکی
بستن لوله‌های مردان و زنان از نظر پزشکی
مورد اوّل ـ
دو مقاله از طرف جناب محترم طبیب محقّق دانشمند متخصّص مشهور، و
دوست و رفیق این حقیر که از سالیانی دراز مراتب مودّت و ارادت
باقی است: آقای دکتر ناصر سیم‌فروش أیّده الله تعالی، رئیس بخش
مجاری ادرار (اورولوژی) مرکز پزشکی شهید لبّافی نژاد طهران که از
معاریف استادان در جرّاحی کلیه و مثانه و بیضه، و از معلّمان
تعلیم پیوند کلیه که شاگردان بسیاری را زیر نظر خود تربیت و تعلیم
نموده‌است، میباشد.
مقاله اوّل در روزنامه «جمهوری اسلامی» شماره 3902، مورّخه 23 جمادی الاولی 13 4 1 (28 آبان 1371) می باشد.
در این مقاله که با عنوان: «بیت المال نباید صرف مقطوع النَّسل شدن ملّت بشود»شروع میشود، بدواً از جانب روزنامه سطوری بدین عبارت تحریر میشود:
«... در کشور ما به دلیل برخورداری از فرهنگ والای اسلامی و سعی در اجرای قوانین و مقرّرات اسلامی تعدادی از روشهای فوق غیرقابل اجرا میباشد، و این موضوع به دلیل اهمّیّتی است که اسلام برای انسانها قائل است.
زیرا برخی از این روشها باعث نقص عضو و یا بروز اشکالات دیگری میشود. یکی از موارد شبهه‌ناکی که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بدون در نظر گرفتن عواقب و اثرات روانی ـ اجتماعی آن اقدام به اجرای آن کرد، بستن لوله‌ها در مردان و زنان بود.
در اینجا لازم است که به مسؤولین امر در این وزارتخانه هشدار داده شود که: صیانت از حیات آدمی، یک واجب الهی و اقامه این واجب یک تکلیف شرعی است.
از اینرو خدمات پزشکی همواره می‌بایست در جهت حفظ سلامت وتندرستی انسان بکار گرفته شود و صاحبان مشاغل پزشکی در قبال عواقب صدمات و زیانهائی که به سلامت انسان بواسطه ناآگاهی‌ها و سهل‌انگاریها و بی‌توجّهی‌ها وارد میشود شرعاً مسؤول و ضامن خواهند بود.
مقاله حاضر، توسّط دکتر ناصر سیم فروش پزشک معروف و متعهّد، در سمینار تنظیم خانواده که چندی پیش در مشهد مقدّس برگزار شد، ارائه گردید. دکتر سیم فروش در این مقاله از شیوه‌های موجود برای تنظیم خانواده بخصوص بستن لوله‌ها در زنان و مردان انتقاد نموده و پیشنهاد میکند برای این کار از شیوه‌های برگشت پذیر استفاده شود. با هم خلاصه این مقاله را می‌خوانیم.»
در اینجا دکتر سیم فروش پس از بحثی که درباره مضرّات عقیم نمودن و بستن لوله‌ها مینماید از جمله میگوید:
* ما نباید ملّت شیعه و ناب خودمان را با جمعیّت‌های دیگر مقایسه کنیم. باید قدر این ملّت را بدانیم و صلاح ما در اینست که برای تنظیم خانواده فقط از روشهای برگشت پذیر استفاده کنیم، نه بستن لوله که منجرّ به عقیمی دائمی میشود.
و در پایان این مقاله میگوید:
* این مسأله، از طریق بالا بردن سواد عمومی، تفکّر استقلال طلبانه در این راه یعنی استفاده از روشهای مناسب در کشور از راه آموزش صحیح و مستمرّ به راحتی قابل حلّ خواهد بود و نیازی به ایجاد جوّ فشار و هراس موجود پزشکی نیست و نباید بیت المال مسلمین را صرف مقطوع‌النّسل شدن دائمی این ملّت نمود.
مقالۀ دکتر سیم فروش در عواقب وخیم بستن لوله‌های مردان
مقاله دوّم ایشان نیز در روزنامه «جمهوری اسلامی» به شماره 182 4، مورّخه 22 جمادی الاولی 4 1 4 1 ( 6 1 آبان 1372) میباشد.
این مقاله با عنوان «روشهای کنونی کنترل جمعیّت در کشور ما با فرهنگ اسلامی مغایرت دارد» شروع میشود.
در اینجا نیز بدواً خود روزنامه بدین کلام استقبال از مقاله ایشان نموده و می‌نویسد:
«اشاره: مبحث کنترل جمعیّت، از مباحث مهمّی است که چند سال است در جمهوری اسلامی ایران با مخارج سنگین و نگرشی کاملاً یکطرفه توسّط عدّه خاصّی دنبال میشود. و کلّیّه مجاری قانونگذاری، اجرائی و بخش عمده تبلیغات کشور را به دنبال خود می‌کشاند.
متولّیان این امر، با انحصاری کردن این مقوله در حیطه اقتدار خود و ارائه آمارها و اطّلاعات قابل تشکیک تلاش می‌کنند افکار عمومی را به همان جهتی سوق دهند که خود میخواهند و متأسّفانه تا کنون در این زمینه پیشرفتهائی داشته‌اند.
عوارض این نگرش یکسویه و حاکمیّت آن بر همه شؤون، بتدریج در حال ظاهر شدن است. و اگر با آن مقابله نشود، مشکلات زیادی بوجود خواهد آورد.
در زمینه عدم انطباق روشهای إعمال شده برروی کنترل جمعیّت، آقای دکتر ناصر سیم فروش رئیس بخش اورولوژی مرکز پزشکی شهید لبّافی نژاد که چهره‌ای سرشناس در پزشکی کشورمان هستند، نظراتی دارند که قبلاً نیز گوشه‌هائی از آن در روزنامه «جمهوری اسلامی» به چاپ رسید.
اینک مطلبی کامل‌تر از ایشان از نظر خوانندگان گرامی میگذرد که عمق خطرات ناشی از روشهای نادرست کنونی را نشان میدهد.»
در اینجا مقاله مفصّل و مشروح دکتر را حکایت میکند. و چون این مقاله، مقاله نسبةً جامعی است و حاوی بعضی از مطالب مقاله نخستین نیز میباشد لهذا سزاوار است برای بصیرت جامعه، ما عین آنرا در اینجا بازگو نمائیم:
«مسأله کنترل موالید مدّتهاست که مورد بحث محافل اجرائی و علمی‌جامعه ماست.در اصل موضوع تنظیم خانواده بیشتر دست اندرکاران توافق دارند؛امّا آنچه مورد بحث است روش رسیدن به این هدف است. با توجّه به اینکه در حال حاضر کشور ما به عنوان مسؤول برنامه‌ریزی کنترل موالید در منطقه انتخاب شده‌است مسأله از حسّاسیّت ویژه‌ای برخوردار بوده و حیثیّت اجتماعی جمهوری اسلامی مورد توجّه است. نحوه حرکت ما در این زمینه برای سائر کشورهای اسلامی الگو خواهد بود.لذا هر گونه خطا میتواند خدای ناکرده اثرات سوئی به این الگوپذیری برای کشورهای اسلامی منطقه بگذارد.
لذا اینجانب به عنوان یک شهروند پزشک، تجربیّات و پیشنهادهای خود را برای برنامه‌ریزان و جامعه ارائه میکنم تا إن‌شآءالله مورد توجّه قرار گیرد.
اصولاً بر طبق توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی روشهائی در هر جامعه به موفّقیّت می‌انجامد که مطابق با فرهنگ آن جامعه باشد؛ و چون جامعه ما اسلامی است مشخّص است که نظر علمای اسلامی در این موضوع باید ملحوظ باشد تا برنامه‌ها قرین موفّقیّت باشد.
ما در ذیل، فتاوی مربوطه در زمینه بستن لوله در مردان را ذکر خواهیم کرد و با مختصری تحقیق خواهیم دید که اکثریّت قریب به اتّفاق علماء با بستن لوله در مردان مخالف هستند. برای آشنا شدن به مسأله، آنرا از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌دهیم که عبارتند از:
الف ـ عوارض پزشکی، نقص عضو و عواقب مترتّب بر آن.
ب ـ از نظر شرعی با توجّه به فتاوای موجود.
ج ـ از نظر اجتماعی و روحی.
د ـ مروری به برخوردهای نامناسب (در گذشته بر خلاف اخلاق پزشکی).
ه ـ روشهای پیشنهادی مناسب برای تنظیم خانواده در کشور ما بجای روشهای منجرّ به نقص عضو و مقطوع النّسل کردن جامعه.
عوارض خطیر پزشکی در أثر بستن لوله در مردان
الف ـ عوارض پزشکی و نقص عضو حاصله از بستن لوله‌ها در مردان:
بسیاری به غلط برای رسیدن به هدف، اینطور به مردم القا کرده و می‌کنند که بستن لوله‌ها قابل برگشت بوده و هیچ عارضه‌ای ندارد. ضمن اینکه در اینجا تعدادی از عوارض مهمّ آنرا ذکر می‌کنیم، به خوانندگان عزیز توصیه می‌کنیم به مراجعی که در ذیل معرّفی میشود مراجعه کنند؛ و این حقّ مردم ماست که قبل از یک اقدام پزشکی، عواقب را به طور کامل بدانند همانطور که در خارج عمل میشود. این عوارض به اختصار شرح داده میشود:
1 ـ غیر قابل برگشت بودن عقیمی.
اوّلین و مهمترین عارضۀ بستن لوله‌های مردان آنست که حدّاقل در نیمی از موارد، عقیمی حاصله دائمی و غیر قابل برگشت است. پس از وصل کردن لوله‌ها در صورت موفّقیّت فقط حدود 70 درصد بوده و مهمتر آنکه با وجود بازشدن لوله‌ها (در صورت موفّقیّت) فقط در 7 4 درصد یعنی کمتر از نصف باروری حاصل شده‌است. یعنی نیمی از مردان برای همیشه دچار عقیمی می‌شوند. (مجموعه مطالعه سه کشور آلمان، اتریش و سوئیس منتشر شده در مجلّه اورولژی امریکا، سال 1990)
علّت این موضوع آنست که حتّی اگر لوله‌ها باز شوند، به علل ایمنی در زمان بسته بودن لوله‌ها، سلّولهای باروری بیضه و تولید آنتی‌کور ضدّ آنها خاصیّت باروری را برای همیشه از دست میدهند.
با توجّه به مطالب بالا در کشورهای غربی نه تنها به افراد، غیر قابل برگشت بودن را میگویند بلکه از شخص در این مورد و سائر عوارض امضاء میگیرند.در حالیکه در کشور ما که صداقت و اخلاق پزشکی به علّت اسلامی بودن آن بایستی اهمّیّت بیشتری داشته باشد، در سالهای گذشته اینطور عمل نشده و با افراد بخصوص در روستاها فقط در مورد وصل شدن مجدّد لوله‌ها صحبت شده و هیچ اطّلاعی در مورد غیر قابل برگشت بودن در نیمی از موارد وسائر عوارض گفته نشده که جای تأسّف دارد. (موارد مستند آنرا اینجانب به مسؤولان جدید وزارت محترم بهداشت، درمان و آموزش پزشکی معرّفی نموده‌ام.)
2 ـ خونریزی و تجمّع لخته در محلّ عمل (هماتوم)2درصد و حتّی تا 29 درصد در بعضی گزارشها دیده میشود. (اینجانب خود بیماری را که توسّط یک جرّاح مجرّب در آمریکا عمل شده بود و دچار هماتوم شده و مدّتها ناراحتی کشید را شاهد بوده‌ام.)
3 ـ عفونت محلّ عمل:
بالا بودن میزان عفونت عمل در گزارشهای خارج از کشور باعث تعجّب پزشکان بوده و بین 12 تا 38 درصد گزارش شده است (به طور متوسّط 4 /3 درصد).
4 ـ در عدّه کمی از بیماران درد بیضه و تورّم مزمن موضع بستن لوله (گرانولوم)
ایجاد میشود که باعث اختلال فکر بیمار شده و کارائی شغلی او را کاهش میدهد.
5 ـ ناتوانی جنسی:
یکی از عوارضی که بعد از بستن لوله در مردان دیده میشود ناتوانی جنسی است که بیشتر منشأ روحی دارد و به ندرت منشأ اورمونی. (اختلال سلّولهای لیدیگ در مقالاتی گزارش و تأیید شده‌است.)
علّت اصلی تغییر تصوّر بیمار از بدن خود و عدم قابلیّت باروری (Body Image) یعنی تغییر تصوّر شخص از خودش است. این نوع ناتوانی جنسی گاهی در مقابل درمانهای رائج مقاوم است. گرچه این عارضه شایع نیست ولی از نظر خانوادگی و حفظ خانواده دارای اهمّیّت خاصّی است.
6 ـ عوارض عمومی
دیگر پس از بستن لوله‌ها مطرح شده که گرچه قطعی و ثابت شده
نیست ولی در سائر کشورها بخصوص کشورهای غربی این مسائل را نوشته و
از بیمار امضاء میگیرند.
یکی اینکه در مقاله‌هائی از کشور انگلیس ادّعا شده که بستن لوله‌ها درمردان‌شیوع سرطان پروستات را افزایش میدهد،
و دیگری اینکه بعد از بستن لوله‌ها خطر عوارض قلبی عروقی و تصلّب شرائین به دنبال بستن لوله‌ها را نشان میدهد. گرچه دو موضوع فوق را پزشکان قبول ندارند معهذا به افراد مورد عمل، موضوع را بصورت فوق نوشته و امضاء میگیرند.
حال می‌بینیم که در کشورهای دیگر چقدر با دقّت تمام مسائل را قبل از بستن لوله توضیح میدهند؛ آیا در کشور ما هم اینطور عمل شده؟ متأسّفانه در اکثر موارد جواب منفی است و حتّی غیر قابل برگشت بودن قطعی را که در نیمی از موارد دیده میشود از بیمار مخفی میدارند و در محافل فقط باز شدن لوله را ذکر کرده، و از گفتن آمار باروری پس از بازشدن لوله‌ها خودداری شده است.اینطور برخورد با مسائل و رسیدن به هدف، در شأن کشور اسلامی ما نیست.
دکتر سیم فروش: بستن لوله‌های مردان را با پنهان کردن رأی مراجع تقلید انجام داده‌اند
ب ـ اکثریّت مراجع تقلید [ [49] ] با روشهای منجرّ به نقص عضو در مردان (بستن لوله‌ها یعنی وازِکْتومی ) مخالفند؛
از جمله حضرات آیات:
رهبر فقید انقلاب حضرت امام خمینی (قُدِّس سرُّه)
آیت الله العظمی اراکی؛ و
رهبر معظّم انقلاب حضرت آیت الله خامنه‌ای
بستن لوله‌ها در مردان را در صورت احتمال عدم بازگشت جائز ندانسته‌اند. عدم بازگشت باروری در نیمی از موارد قطعی است، لذا این عمل فعل حرام محسوب میشود و صرف بیت المال برای یک فعل حرام، امری غیر شرعی بوده و میتواند تبعات سوء در جامعه را داشته باشد.
بسیاری از بیماران که لوله‌های آنها بسته شده
متأسّفانه از فتاوی فوق آگاهی نداشته، و پس از دریافتن موضوع متأثّر و متعجّب‌می‌شوند.
موارد بروز خطر جسمی یا روحی در نتیجۀ بستن لولۀ مردان
ج ـ
عوارض اجتماعی و روحی:
بستن لوله‌ها در مردان به علّت عقیمی دائمی حاصله در نیمی از موارد میتواند مشکلات اجتماعی و نقش‌های سنگین
خانوادگی را در بر داشته باشد که مواردی از آنرا اینجانب در خارج از کشور زیاد دیده و با انجام بستن لوله‌ها در ایران شاهد موارد آن هستیم.
در مواردی که همسر بیمار به عللی از وی جدا شود یا خدای ناکرده فوت کند، به علّت عدم امکان باروری در این ازدواج، دچار شکست و ناکامی و عوارض روحی بسیار سنگین میشود...
د ـ موارد عملی واقعی:
اگر پای صحبت بسیاری از همکاران بنشینیم موارد عدیده‌ای از مشکلات ناشی از بستن لوله‌ها در مرد را خواهیم یافت. اینجانب شرح حال چند مورد واقعی را که بیمار اینجانب بوده‌اند ذکر می‌نمایم.»
در اینجا دکتر سیم فروش چند مورد را به تفصیل شرح میدهد که زندگی آنها پاشیده گردیده و دچار محرومیّت شده‌اند. سپس میگوید: «از این موارد روز به روز بیشتر خواهیم دید مگر آنکه به توصیه علما اسلامی ما که بیش از همه صلاح ما را میخواهند گوش نمائیم.»
در اینجا نیز دکتر پیشنهادهای خود را که از جمله آنها «عدم حذف و
نادیده گرفتن پزشکانی که نظرهائی در مورد نحوۀ کنترل جمعیّت دارند
در نشستهای علمی و اجرائی برنامه‌های تنظیم خانواده» میباشد ذکر
میکند و پس از آن میگوید:
«مسلّماً عدّه‌ای با ایجاد رعب در جامعه سعی دارند که از تمامی راههای کنترل جمعیّت بدون توجّه به جنبه‌های اخلاقی پزشکی و اسلامی آن استفاده کنند. و اگر دست عدّۀ معدودی از این گروه باز باشد حتّی سِقط جنائی را پیش کشیده و تقاضای قانونی شدن آنرا خواهند نمود که مسلّماً برکت را از جامعۀ ما برده، و باعث قهر الهی میشود و خدای نیاورد آن روز را که ما امروز در غرب شاهد هستیم. علی‌رغم مخالفت عدّه زیادی از مردم، سقط جنائی روزمرّه شده و هر روز دو گروه موافق و مخالف با هم در ستیز هستند.
اخیراً در یکی از جرائد پزشکی این جمله از یک نویسنده نوشته شده‌بود: «خاتمه بارداری ناخواسته چه به علل طبّی و چه به علل اجتماعی ـ اقتصادی مورد قبول قرار گرفته» که مسلّماً ختم بارداری به علل اجتماعی ـ اقتصادی، سقط جنائی محسوب، و نه تنها در پیش مردم ما بلکه در نزد بسیاری از انسانهای آزاده و متخلّق به اخلاق انسانی مذموم است.
ری اگر ما برای کنترل جمعیّت برنامه و نظم نداشته باشیم شاهد اینگونه مسائل خواهیم بود.
إن‌شآءالله مسؤولین بهداشتی جدید وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بتوانند نظم لازم اسلامی و موفّقی را بر این مسأله حاکم نمایند؛ و نیز مردم را بیشتر در جریان جزئیّات برنامه‌های اجرائی قرار دهند و نظر همه را در برنامه‌ریزی دخالت دهند، نه آنکه بر خلاف آنچه گفته شد از هر روش غیر متناسب با اخلاق پزشکی برای رسیدن به یک هدف مورد نظر استفاده نمایند.
منابع مورد استفاده:
1 - U. H. Engelmann et. al. Vasectomy Reversal ln Central Europe Journal Of Urology 143: 64 - 67 , 1990.
2 - h. Fisch Detction Of Testicular Endocrine Abnormalities Following Vasectomy G. Urology 141: 1129 - 32 , 1989.
3 - دکتر ناصر سیم فروش، کنفرانس روشهای کنترل باروری در مردان در کنگره تنظیم خانواده در مشهد مقدّس سال 1370.
4- Campell ,s Urology. W. B. Saunders , 1992p - 3124 - 25
در مقاله فوق بعضی از مطالبی که بسیار حائز اهمّیّت بوده‌است با
خطّ درشت و در داخل کادری متمایز نشان داده شده است و ما آنها را
در اینجا بهمین منظور می‌آوریم:
* بسیاری از بیماران که لوله‌های آنها بسته شده متأسّفانه از فتاوای علماء آگاهی نداشته، و پس از دریافتن موضوع متأثّر و متعجّب می‌شوند.
* در مواردی که همسر بیمار به عللی از وی جدا میشود، یا خدای ناکرده فوت کند، بیمار به علّت عدم امکان باروری در ازدواج، دچار شکست و ناکامی و عوارض روحی بسیار سنگین میشود.
* اوّلین و مهمترین عارضه بستن لوله‌های مردان آنست که حدّاقلّ در نیمی از موارد عقیمی حاصله، طبق آمار، دائمی و غیرقابل برگشت است.
* اکثریّت مراجع تقلید با روشهای منجرّ به نقص عضو در مردان مخالفند. از جمله حضرت امام خمینی (ره) آیت الله العظمی اراکی؛ رهبر معظّم انقلاب حضرت آیت الله خامنه‌ای بستن لوله در مردان را درصورت احتمال عدم بازگشت به باروری جائز ندانسته‌اند؛ لذا این عمل فعل حرام محسوب میشود، و صرف بیت المال برای فعل حرام، امری است غیر شرعی و میتواند تبعات سوء در جامعه داشته باشد.
* مسلّماً عدّه‌ای با ایجاد رعب در جامعه سعی دارند که از تمامی راههای کنترل جمعیّت بدون توجّه به جنبه‌های اخلاقی پزشکی و اسلامی آن استفاده کنند؛ و اگر دست عدّه معدودی از این گروه باز باشد حتّی سِقط جنائی را نیز پیش کشیده، و تقاضای قانونی شدن آنرا خواهند نمود.
* تا کنون پزشکانی که نظرهائی درباره نحوه کنترل جمعیّت دارند در نشستهای علمی و اجرائی برنامه‌های تنظیم خانواده نادیده گرفته شده‌اند؛ در حالیکه استفاده از نظرات آنها میتواند اشکال موجود را برطرف سازد.
* روشهای پیشنهادی مناسب برای تنظیم خانواده در کشورما، جای خود را به روشهای منجرّ به نقص عضو و مقطوع النّسل کردن جامعه داده است.
* بسیاری به غلط برای رسیدن به هدف، اینطور به مردم القاء کرده و می‌کنند که بستن لوله‌ها قابل برگشت بوده و هیچ عارضه‌ای ندارد؛ در حالیکه عقیمی، غیر قابل برگشت بوده و باعث خونریزی و تجمّع لخته در محلّ عمل، عفونت، درد بیضه، ناتوانی جنسی و بسیاری از ناراحتی‌های دیگر میشود.
* در کشورهای غربی نه تنها به افراد، غیر قابل برگشت بودن را میگویند، بلکه از شخص در این مورد و سائر عوارض امضاء میگیرند. در حالی که در کشور ما اینطور عمل نشده است که جای تأسّف دارد.
* در مقاله‌هائی از کشور انگلیس گفته شده که بستن لوله‌ها در مردان شیوع سرطان پروستات را افزایش میدهد.
مقالۀ (ف. م. هاشمی) در مورد خطرات و امراض ناشی از بستن لوله در زنان
--------------------------------
[49] ـ این گفتار اکثریّت نیست، بلکه فتوی و گفتار جمیع مراجع تقلید است.
